Poradnik urządzania lasu
Bohdan Ważyński
Wydawnictwo Świat
Urządzanie lasu należy do jednego z pięciu głównych działów leśnictwa: hodowli lasu, urządzania lasu, ochrony lasu: użytkowania lasu i ekonomiki leśnictwa. Zajmuje ono szczególną pozycję, choć w gospodarce leśnej ujawnia się rytmicznie w okresach co 10 lat w związku z obligatoryjnym wymogiem sporządzania planu urządzenia lasu nadleśnictwa lub uproszczonego planu urządzenia lasu dla właścicieli lasów niepaństwowych (w tym – prywatnych).
Plan urządzenia lasu obejmuje wszystkie działy gospodarki leśnej z wskazaniem rodzaju i wielkości zadań do wykonania w ciągu najbliższych 10 lat, ustalonych na podstawie przeprowadzonej uprzednio inwentaryzacji lasu. Stanowi on zatem plan gospodarczy określony na okres aż 10 lat, co nie występuje w żadnej innej dziedzinie gospodarczej, stanowiąc szczególną osobliwość i właściwość gospodarki leśnej.
Charakter „Poradnika” sprawił, że niewiele miejsca poświęcono zagadnieniom teoretycznym współczesnego urządzania lasu. Opracowany przez zespół 25 autorów „Poradnik urządzania lasu” zawiera omówienie wszystkich zagadnień urządzeniowych, które występują w związku z sporządzaniem planu urządzenia lasu nadleśnictwa i uproszczonego pianu urządzenia lasu dla lasów niepaństwowych.
Uwzględnione zostały obowiązujące przepisy, instrukcje, zarządzenia, akty prawne. Przedstawiona także nowe tematy i oryginalne (autorskie) propozycje, mające na celu doskonalenie urządzania lasu ze względu na postępy nauki, odmienności warunków fizjograficznych (lasy górskie) i funkcji lasów (lasy komunalne).
Omówiono właściwości gospodarstwa leśnego i ich związek z urządzaniem lasu. Funkcje lasu są inwentaryzowane powierzchniowo i przestrzennie w granicach terytorialnego zasięgu nadleśnictwa, ale przedtem trzeba mieć rozeznanie o funkcji lasów nadleśnictwa, jakie pełnią one w odniesieniu do obszaru kraju i regionu.
W „Poradniku” ważne miejsce zajmują „Podstawy inwentaryzacji gleb” – podano m.in. aktualną klasyfikację gleb leśnych, z przykładem 40 barwnych odkrywek profili glebowych – oraz „Inwentaryzacja siedlisk”. Opis taksacyjny wraz z inwentaryzacją zasobów drzewnych – to omówienie inwentaryzacji urządzeniowej wraz z przykładami.
Do nowych tematów urządzeniowych zaliczono „Monitoring lasu” (m.in. ustalanie stref uszkodzeń od przemysłu). Przedstawiono szczegóły i zalety wielkoobszarowej inwentaryzacji lasu.
W związku ze stosowaniem już nowych technologii sporządzania map leśnych wprowadzono temat „Leśne mapy numeryczne”. Odnośnie regulacji rozmiaru użytkowania przedstawiono nową, oryginalną koncepcję autorską regulacji rozwoju lasu, a nie tylko użytkowania lasu, jak to się dotąd pojmowało.
Również jako temat nowy potraktowano urządzanie górskich lasów ochronnych i urządzanie lasów komunalnych (nie ma uzasadnienia sporządzanie uproszczonego planu urządzenia dla lasów miejskich o powierzchniach od 51 ha do ponad 1000 ha, jak to jest np. w przypadku Szczecina – 2346 ha lub Poznania – 2540 ha).
Prace nad przygotowaniem „Poradnika urządzania lasu” rozpoczęły się w czasie, kiedy obowiązywała Instrukcja urządzania lasu z 1994 r, a nowej jeszcze nie było. Uznano za celowe, aby w „Poradniku urządzania lasu” znalazły się treści „stare” i „nowe”.
Niezależnie od wprowadzonych do „Poradnika” nowości należy podkreślić, że ważną pozycję w sprawach urządzeniowych stanowią „Prace geodezyjne” – rozdział 11.2, od których rozpoczyna się każde urządzanie lasu. W wyniku tych prac następuje ostateczne ustalenie stanu posiadania gruntów i nieruchomości.
Ten rodzaj prac jest o tyle szczególny, że musi opierać się o obowiązujące przepisy prawne w zakresie ewidencji gruntów i budynków, rozgraniczania i podziału nieruchomości, ustalania granic własności, zakładania ksiąg wieczystych, prowadzenie stanu posiadania i sporządzania dokumentacji geodezyjnej dla potrzeb urządzania lasu.
Umieszczenie w „Poradniku” tej tematyki ułatwi przygotowywanie odpowiednich dokumentów (o charakterze prawnym) przez właścicieli lasów w związku z przewidywanymi pracami urządzeniowymi. Dołączony słowniczek geodezyjno-prawny, zawierający podstawowe terminy z zakresu geodezji i kartografii, ewidencji gruntów, gospodarki gruntami i prawa własności będzie cennym źródłem wiarygodnych informacji dla każdego Czytelnika interesującego się sprawami urządzania lasu.
„Poradnik urządzania lasu” kierowany jest nie tylko do leśników praktyków, tzn. głównie pracowników urządzania lasu i pracowników administracji Lasów Państwowych. Przeznaczony jest także dla szerokiego grona właścicieli lasów niepaństwowych, urzędów samorządu terytorialnego i urzędów administracji państwowej mających powiązania z lasami, ale i dla osób, które interesują się gospodarką leśną, jej funkcjonowaniem i prowadzeniem, a nieposiadających wystarczającej wiedzy na ten temat, oraz dla organizacji pozarządowych.
Każdy Czytelnik, zwłaszcza niezwiązany bezpośrednio z leśnictwem może się przekonać, że w lesie nie można dowolnie gospodarować, że istnieją normy prawne, zapewniające naszemu i przyszłym pokoleniom trwałość ekosystemów leśnych przez-prawidłowe sporządzanie planów urządzenia lasu i kontrolowanie ich wykonania (analiza wykonania planów urządzeniowych w ubiegłym 10-leciu znajduje się zawsze w nowo opracowywanym planie na nowe 10-lecie!).
Z treści Poradnika ukazuje się wielki obraz wiedzy leśnej, jaką muszą dysponować osoby wykonujące prace na każdym etapie opracowywania planu urządzenia lasu, gdyż urządzanie lasu – to synteza wszystkich działów gospodarki leśnej.
Przedmowa
I. Podstawy urządzania lasu
1. Rys historyczny urządzania lasów na obszarze Polski
2. Podstawy prawne, cele i zadania urządzania lasu
2.1. Podstawy prawne urządzania lasu
2.2. Cele i zadania urządzania lasu
2.3. Instrukcje urządzania lasu
3. Gospodarka leśna
3.1. Modele gospodarstwa leśnego
3.2. Właściwości gospodarstwa leśnego
4. Regionalizacja przyrodniczoleśna
5. Funkcje lasów
5.1. Wstęp.
‘5.2. Funkcje lasów – obszar krajowy
5.3. Funkcje lasów – obszar lokalny
5.4. Kompleksy leśne
6. Podział prac urządzeniowych
II. Inwentaryzacja lasu
Wstęp
2. Prace geodezyjne i stan posiadania
2.1. Służba geodezyjna i kartograficzna
2.2. Ewidencja gruntów i budynków
2.3. Rozgraniczenie i podziały nieruchomości, wznowienie granic oraz inne prace geodezyjne
2.4. Zakładanie ksiąg wieczystych
2.5. Zakładanie ewidencyjnych map numerycznych w nadleśnictwie
2.6. Prowadzenie stanu posiadania
2.7. Dokumentacja geodezyjna dla potrzeb urządzania lasu
2.B. Wykaz aktów prawnych
2.9. Słowniczek pojęć geodezyjno-prawnych
2.10. Wzory i przykłady dokumentów
3. Podstawy inwentaryzacji gleb
3.1. Wstęp.
3.2. Opis profilu glebowego
3.3. Próchnica leśna
3.4. Wybrane elementy klasyfikacji gleb leśnych Polski.
3.5. Typy. podtypy i odmiany podtypów typów gleb leśnych Polski .
3.6. Skały macierzyste gleb
3.7. Gatunki gleb
3.8. Uwilgotnienie gleb i siedlisk
3.9. Gleby porolne
4. Inwentaryzacja siedlisk
4.1. Podstawy klasyfikacji typów siedliskowych lasu
4.2. Charakterystyka typów siedliskowych lasu
a. Siedliska w stanie zbliżonym do naturalnego
b. Siedliska porolna
4.3. Rozpoznawanie przestrzenne gleb i typów siedliskowych lasu.
a. Siedliskowe powierzchnie typologiczne
b. Wyłączenia typologiczne
4.4. Mapy typologiczne.
4.5. Operat siedliskowy
5. Opis taksacyjny (grunty leśne i nieleśne)
5.1. Wstęp.
5.2. Podstawy wyodrębniania wyłączeń taksacyjnych
5.3. Opis gruntu leśnego .
5.4. Opis gruntu leśnego związanego z gospodarką leśną i opis gruntu nieleśnego
6. Inwentaryzacja zasobów drzewnych
6.1. Wstęp
6.2. Tradycyjne metody określania zasobności drzewostanu
a. Klasyfikacja metod
b. Metoda szacunkowa
c. Metoda powierzchni próbnej
d. Metoda pomiaru całego drzewostanu.
5.3. Matematyczno-statystyczna metoda inwentaryzacji zasobów drzewnych – charakterystyka ogólna
6.4. Matematyczno-statystyczna metoda inwentaryzacji zasobów drzewnych – zastosowania praktyczne według instrukcji z 1994r
a. Założenia ogólne
b. Wariant I – inwentaryzacja zasobów drzewnych w poszczególnych drzewostanach
c. Wariant II – inwentaryzacja zasobów drzewnych przy zastosowaniu stratyfikacji drzewostanów
d. Wariant III – inwentaryzacja zasobów drzewnych przy wykorzystaniu równań regresji
e. Ocena metody inwentaryzacji zasobów drzewnych stosowanej dotąd w praktyce urządzania lasu i kierunki jej doskonalenia
6.5. Przykłady obliczeń zasobności drzewostanów i ich elementów taksacyjnych
a. Określenie zasobności drzewostanu metodą szacunkową
b. Określenie zasobności drzewostanu za pomocą tradycyjnej powierzchni próbnej
c. Określenie zasobności drzewostanu metodą losowych powierzchni próbnych relaskopowych
d. Określenie zasobności drzewostanu metodą losowych powierzchni próbnych kołowych
e. Przykład wyników inwentaryzacji zasobów drzewnych przy zastosowaniu stratyfikacji
7. Określenie bieżącego przyrostu miąższości drzewostanów
8. Pomiar granic wydzieleń taksacyjnych i ustalenie ich powierzchni
9. Monitoring lasu
9.1. Pojęcie, cel i zadania
9.2. Monitoring biologiczny lasu
9.3. Ustalanie stref uszkodzenia od przemysłu
9.4. Inwentaryzacja uszkodzeń drzewostanów liściastych.
9.5. Problemy i perspektywy rozwoju monitoringu lasów w Polsce
10. Wielkoobszarowa inwentaryzacja lasu
10.1. Wprowadzenie.
10.2. Podstawy metodyczne
10.3. Założenia techniczne
10.4. Zakres inwentaryzacji wielkoobszarowej
10.5. Przykłady wykorzystania metod wielkoobszarowej inwentaryzacji lasu
III. Opracowanie wyników inwentaryzacji lasu
1. Skompletowanie materiałów do kameralnego opracowania inwentaryzacji
2. Wykonanie map obrazujących wyniki inwentaryzacji lasu
3. Sporządzenie oryginałów opisów taksacyjnych
4. Sporządzenie kart ewidencji drzewostanów
4.1. Blok OPIS TAKSACYJNY
4.2. Blok PLAN
4.3. Blok WYKONANIE
4.4. Blok INFORMACJE UZUPEŁNIAJĄCE
4.5. Podsumowanie
5. Wykonanie zbiorczych zestawień inwentaryzacyjnych
5.1. Rodzaje zestawień inwentaryzacyjnych
5.2. Tabele klas wieku
5.3. Zestawienia powierzchni gruntów
5.4. Zestawienia przeciętnych elementów taksacyjnych
5. Metody przetwarzania wyników inwentaryzacji lasu
IV. Mapy leśne
1. Wstęp.
2. Leśne mapy analogowe
2.1. Rodzaje map
2.2. Mapa gospodarcza
2.3. Mapa glebowo-siedliskowa
2.4. Mapy gospodarczo-przeglądowe obszaru leśnictwa
2.5. Mapy przeglądowe
2.6. Mapy terytorialnego zasięgu działania nadleśnictwa
2.7. Mapy programu ochrony przyrody
3. Leśne mapy numeryczne
3.1. Materiały źródłowe do wykonania leśnej mapy numerycznej
3.2. Legenda leśnej mapy numerycznej
3.3. Mapy tworzone w-technologii numerycznej do operatu urządzeniowego
3.4. Zestawienia gotowych map tematycznych do przeglądarki leśnej mapy numerycznej
3.5. Podsumowanie
V. Opracowanie planu urządzenia lasu
1. Wstęp
2. Podstawy gospodarki leśnej
2.1. Podział lasu (obrębu) na gospodarstwa
2.2. Wiek rębności
2.3. Podział przestrzenny (powierzchniowy) lasu
2.4. Podział ostępowy i zasady projektowania działek zrębowych
2.5. Podział użytków drzewnych
3. Regulacja rozwoju lasu i etatu cięć użytków rębnych i przedrębnych
3.1. Podstawy metod regulacji w urządzaniu lasu
3 2. Praktyczny podział modeli regulacji rozwoju lasu
3.3. Model rozwoju lasu podlegającego ścisłej ochronie i samoregulacji (rezerwaty ścisłe, lasy całkowicie wyłączone z gospodarki leśnej)
3.4. System regulacji procesów rozwoju lasu i rozmiaru użytkowania rębnego w gospodarstwie leśnym
i. Opracowanie średniookresowego planu zagospodarowania lasu
4.1. Wstęp
4.2. Plan głównego użytkowania lasu
4.3. Prognoza rozwoju zasobów drzewnych
4.4. Plan hodowli lasu
4.5. Plan ochrony lasu
4.6. Plan ochrony przeciwpożarowej
4.7. Plan ubocznego użytkowania lasu
4.8. Plan zagospodarowania rekreacyjnego
4.9. Plan budownictwa ogólnego
4.10. Plan budownictwa drogowego
4.11. Plan melioracji i zabudowy potoków górskich
4.12. Wytyczne wykonywania czynności gospodarczych
5. Pian urządzenia lasu nadleśnictwa
5.1 Część ogólna – elaborat
5.2. Zestawienie operatu urządzenia lasu.
5.3. Program ochrony przyrody w nadleśnictwie
S. Postępowanie przy opracowaniu planu urządzenia lasu
VI. Urządzanie górskich lasów ochronnych
1. Wprowadzenie
2. Ogólne zasady urządzania górskich lasów ochronnych
3. Statystyczno-matematyczny system inwentaryzacji i kontroli lasu
3.1. Podstawy metodyczne
3.2. Prace pomiarowe na kontrolnej powierzchni próbnej i zestawienie wyników inwentaryzacji na karcie ewidencyjnej jednostki kontrolnej
4. Taksacyjny opis stanu lasu przystosowany do waloryzacji i planowania zabiegów hodowlano-ochronnych
5. Zbiorcze zestawienie taksacji i wyników inwentaryzacji zasobów leśnych oraz ich wykorzystanie w planowaniu urządzeniowym
6. Regulacja rozmiaru użytkowania
7. Zasadnicze treści planu urządzenia górskich lasów ochronnych
VII. Urządzanie lasów niepaństwowych
1. Wstęp
2 Urządzanie lasów prywatnych
2.1. Zlecanie uproszczonych planów urządzenia lasu
2.2. Ewidencja gruntów a planowanie urządzeniowe w lasach prywatnych
2.3. Inwentaryzacja stanu lasu
2.4. Pomiar sytuacji wewnętrznej i ustalenie powierzchni pododdziałów
2.5. Rejestr działek leśnych i gruntów przeznaczonych do zalesienia według właścicieli
2.6. Zadania i wskazania gospodarcze
2.7. Materiał kartograficzny
2.8. Dane do systemu informacyjnego o stanie lasów prywatnych
2.9. Procedura zatwierdzania uproszczonych planów urządzenia lasu i nadzoru nad ich realizacją
2.10. Inwentaryzacja stanu lasu
2.11. Przykład uproszczonego planu urządzenia lasu
3. Urządzanie lasów komunalnych
3.1. Wstęp
3.2. Zasady sporządzania planu urządzenia lasu komunalnego (miejskiego, gminnego)
3.3. Postępowanie w zakresie gospodarki leśnej.
3.4. Techniczne zagospodarowanie lasu do wypoczynku.
VIII. Technologia prac urządzeniowych i rozwój urządzania lasu
1. Systemy informacyjne w urządzaniu lasu.
1.1. System informacyjny leśnictwa (SIL) i koncepcja systemu SIP w Polsce.
1.2. System Informatyczny Lasów Państwowych (SILP)
1.3. System Informacji Przestrzennej (SIP)
1.4. Zastosowanie przeglądarek MAPNIK i MAPAN w nadleśnictwie
1.5. Aktualizacja danych urządzeniowych
2. Aktualna technologia prac urządzeniowych i perspektywy rozwoju urządzania lasu
2.1. Technologia oraz kierunki rozwoju prac urządzeniowych
2.2. Zastosowanie teledetekcji w urządzaniu lasu oraz w inwentaryzacjach określających stan lasu
2.3. Informatyzacja w urządzaniu lasu
3. Perspektywy rozwoju polskiej metody urządzania lasu