Orlik grubodzioby, zagrożony symbol zanikających mokradeł

Orlik grubodzioby jest jednym z najrzadszych i najmniej poznanym gatunkiem orła zamieszkującego Europę i Azję. Zasięg jego występowania rozciąga się od wybrzeży Oceanu Spokojnego, Mandżurię, Syberię, znaczną część Rosji, wschodnią i środkową Europę po wschodnie tereny Polski i okręg kaliningradzki. Izolowane populacje stwierdzono na północy Iranu, w Indiach i Kazachstanie. Obszary lęgowe rozciągają się szerokim pasem od granicy tajgi na północy aż po skraj lasostepów na południu. W Polsce jego zasięg ograniczony jest do doliny Biebrzy. Pojedyncze pary złożone z orlika grubodziobego i blisko z nim spokrewnionego orlika krzykliwego występują ponadto w kilku lokalizacjach przy wschodniej granicy kraju.
Populacja europejska liczy 810-1100 par i stanowi 25-49% globalnej populacji. Obecnie gniazduje w 7 krajach Europy wschodniej. Znane są dane szacunkowe par lęgowych z poszczególnych krajów:
– europejska część Rosji 600-800,
– Białoruś 150-200,
– Ukraina 30-45,
– Estonia 15-30,
– Polska 15-17,
– Litwa 7,
– Rumunia 0-2.

Mieszkaniec dwóch biotopów.
W Europie jest ptakiem rozległych bagien – kompleksów torfowisk niskich i przejściowych, gdzie może polować na liczne gatunki ptaków wodno-błotnych, gryzonie, płazy, gady, czy w wyjątkowych przypadkach zbierać ryby na obszarach rozlewisk rzek. Do założenia gniazda niezbędny jest mu jednak spokojny, znacznie oddalony od siedzib ludzkich, trudno dostępny fragment lasu.
Zagrożenia
Rzadkość gatunku związana jest przede wszystkim z jego wyraźną preferencją do rozległych obszarów mokradłowych, których w Europie Środkowej jest coraz mniej. Główne zagrożenie dla stabilności populacji tego gatunku jest zanik i przekształcanie mokradeł. Melioracje osuszające ekosystemów bagiennych powodują zmiany szaty roślinnej w toku intensyfikacji użytkowania kośnego oraz zarastanie terenów bagiennych przez lekkonasienne gatunki drzew. Odwodnione użytki zieloną są również przekształcane w tereny uprawne, np. wielkoobszarowe uprawy kukurydzy. Inne zagrożenia to hybrydyzacja z orlikiem krzykliwym, wyrąb prywatnych drzewostanów gniazdowych, niepokojenie ptaków przy gniazdach, ale też kłusownictwo i trucie na zimowiskach w Europie Południowej.

Status ochrony
Orlik grubodzioby jest umieszczony na Czerwonej Liście Gatunków Zagrożonych IUCN jako gatunek narażony (vulnerable) na wyginięcie w skali globu. Powodem takiej oceny jest jego niewielka liczebność przy jednoczesnym znaczącym jej spadku (przede wszystkim w europejskiej części zasięgu) oraz utrata biotopów. W Unii Europejskiej zaliczony jest do gatunków specjalnej troski o kategorii SPEC1 – najwyższej troski. Orlik grubodzioby wymieniony jest w Załączniku I dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/147/WE z 30 listopada 2009 r., w sprawie ochrony dzikiego ptactwa (Dz. U. UE L.2010.20.7) – tzw. Dyrektywy Ptasiej, oraz objęty ochroną w ramach Konwencji o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk, tzw. Konwencji Berneńskiej – Załącznik II i Konwencji o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt tzw. Konwencji Bońskiej – Załącznik II).

Wiosenna aktywność
Orliki grubodziobe gniazdujące we wschodniej Polsce przylatują w okresie od 1 do około 20 kwietnia, chociaż niektóre ptaki pojawiają się na lęgowisku już w końcu marca. Ptaki przylatują pojedynczo i spotykają się w rewirach lęgowych. W zależności od panujących warunków pogodowych, z mniejszym lub większym przesunięciem czasowym przystępują do toków, kopulacji oraz budowy gniazda. Toki mają postać serii powietrznych akrobacji wykonywanych najczęściej nad drzewostanem gniazdowym i polegają na widowiskowym, naprzemiennym opadaniu i wznoszeniu, wykonywanym na dużej wysokości, połączonym z okrzykami obu ptaków.

Gniazdowanie

Orliki zwykle gniazdują w dużych (minimum 100 ha), bagiennych kompleksach leśnych – najczęściej olsach, brzezinach moczarowych bądź rzadko grądach sąsiadujących z bagnami. Gniazda zakładają z dala od ludzi. W wyborze miejsca gniazowania równie ważne jest otoczenie drzewostanu lęgowego, które powinno być urozmaiconymi zbiorowiskami roślinnymi występującymi na torfowiskach, z kępami wierzb, olch czy brzóz, o charakterze mocno zbliżonym do naturalnego. Istotne jest, aby wokół terytorium lęgowego, szczególnie w okresie wiosennym, występowały rozlewiska, na których ptaki mogą znaleźć pokarm. Dorosłe ptaki są bardzo przywiązane do swoich rewirów i prawdopodobnie zmieniają je tylko wyjątkowo, gdy z migracji nie powróci partner.

Pokarm

Skład pokarmu orlików grubodziobych jest zróżnicowany i zależy od charakteru żerowiska oraz liczebności określonych grup zwierząt w poszczególnych miesiącach sezonu lęgowego. Polują głównie na średniej wielkości zwierzęta – ptaki wodno-błotne (chruściele, ptaki siewkowate), norniki i karczowniki oraz płazy i ryby. W typowym dla gatunku środowisku – mozaice różnego rodzaju zbiorowisk bagiennych – ptaki stanowiły 40% masy wszystkich ofiar, ssaki 39%, płazy 12% a ryby 9%.

Młode w gnieździe i kainizm

Orliki grubodziobe najczęściej składają 2 jaja, których wysiadywanie zajmuje ok. 42 dni. Gniazdo opuszcza jednak tylko jedno młode.

U gatunku tego występuje zjawisko kainizmu. W wyniku ograniczonej bazy pokarmowej odchowanie przez rodziców dwóch piskląt jest bardzo mało prawdopodobne, stąd między pisklętami rozpoczyna się rywalizacja mająca wskazać w jakiej kondycji są pisklęta. Głównym celem tej agresji jest ustalenie, czy starsze pisklę jest zdrowe i może się dalej rozwijać. Starsze pisklę bowiem jest uprzywilejowane w tej rywalizacji, gdyż wykluwając się jako pierwsze jest większe i musi udowodnić, że jest w pełni sprawne i silniejsze od młodszego.

Pisklę spędza w gnieździe 62 – 67 dni, w czasie których jest karmione przez rodziców. Pokarm dostarcza głównie samiec, samica zajmuje się karmieniem.

Od drugiej połowy czerwca do końca lipca młody ptak coraz częściej przebywa sam w gnieździe i zaczyna donośnie nawoływać o pokarm. Wraz z pojawianiem się u kilkutygodniowego pisklaka długich piór konturowych zaczyna on wstawać i ćwiczyć machanie skrzydłami. Po upływie ósmego tygodnia życia (na przełomie lipca i sierpnia) próbuje pierwszych krótkich lotów. W tym okresie jest karmiony przez rodziców bądź na gnieździe, do którego przywołany powraca, bądź w najbliższej okolicy. Młode przebywają w rewirze rodziców do połowy września lub nawet drugiej połowy października podpatrując polujących rodziców i ucząc się od nich niełatwej sztuki dorosłego życia.

Jeżeli młodemu orlikowi uda się dożyć czwartego lub piątego roku życia, powróci w okolicę, gdzie się wykluł, by zająć własny rewir i założyć gniazdo.

Techniki polowania

Ptaki drapieżne są mistrzowskimi drapieżnikami, a każdy gatunek stosuje unikalne techniki polowania, aby precyzyjnie i umiejętnie schwytać swoją ofiarę. Ich wyspecjalizowane adaptacje, w tym wyjątkowy wzrok, potężne szpony i sprawność w powietrzu, sprawiają, że są jednymi z najskuteczniejszych myśliwych w królestwie zwierząt.

Ptaki drapieżne mają niezwykle ostry wzrok, który pozwala im dostrzec potencjalną ofiarę z dużej odległości. Ich wzrok jest od 4 do 8 razy ostrzejszy niż ludzki i jest niezbędny do lokalizowania zdobyczy w różnych środowiskach, niezależnie od tego, czy szybują wysoko nad ziemią, czy czatują na gałęzi. Ptaki drapieżne potrafią wykryć nawet najmniejsze ruchy swojej ofiary, takie jak przemykający po ziemi mały gryzoń. Niektóre gatunki, takie jak pustułka, widzą światło ultrafioletowe, co pomaga im śledzić ślady moczu gryzoni, ułatwiając określenie ich lokalizacji. Podczas gdy ich oczy pomagają zlokalizować zdobycz, to ich szpony zadają zabójczy cios. Ptaki drapieżne mają silne, ostre szpony, które są idealnie zaprojektowane do chwytania, przebijania i zabijania swoich ofiar. Szpony te są ich główną bronią podczas polowania, a ich siła różni się w zależności od gatunku. Większe drapieżniki, takie jak orły przednie, mają szpony wystarczająco mocne, aby zmiażdżyć kości ofiary, podczas gdy mniejsze ptaki drapieżne używają szponów do szybkiego obezwładniania małych ssaków i ptaków.

Sokoły słyną z niesamowitej prędkości podczas nurkowań myśliwskich, zwanych przyziemieniami. Sokół wędrowny posiada tytuł najszybszego ptaka na świecie, osiągając prędkość 386 kilometrów na godzinę podczas nurkowania w kierunku ofiary. To szybkie opadanie pozwala sokołowi uderzyć w cel z ogromną siłą, obezwładniając lub często zabijając go natychmiast po uderzeniu.

W przeciwieństwie do sokołów, które polegają na szybkości, niektóre ptaki drapieżne, takie jak błotniaki, stosują inną taktykę – zasadzkę i zaskoczenie. Błotniaki znane są z niskich, powolnych lotów nad łąkami i bagnami, gdzie poszukują małych ssaków, ptaków i gadów. Zamiast nurkować z dużych wysokości, błotniaki szybują tuż nad ziemią, wykorzystując roślinność jako osłonę, aby podkraść się do ofiary. Po zlokalizowaniu celu błotniaki szybko schodzą w dół i łapią ofiarę z zaskoczenia.

Orły są znane ze swoich majestatycznych zdolności szybowania, często unosząc się na dużych wysokościach przeszukują krajobraz pod kątem potencjalnej zdobyczy. Ich duże skrzydła pozwalają im pokonywać duże odległości przy minimalnym wysiłku, co daje im przewagę w wypatrywaniu zdobyczy z daleka. Po zlokalizowaniu celu, orły zlatują w dół z wyciągniętymi potężnymi szponami, aby schwytać ofiarę. Połączenie cierpliwości, siły i bystrego wzroku orłów sprawia, że są one jednymi z najbardziej wszechstronnych myśliwych w świecie ptaków szponiastych.

Orlik grubodzioby ma zróżnicowaną dietę, stąd wykorzystuje w polowaniu różne techniki. Sposób polowania uzależniony jest również od charakteru terenu oraz panujących warunków pogodowych. Przy dogodnych prądach wznoszących, podczas słonecznej pogody żeruje szybując na wysokości około 100 m lub krążąc nad łowiskiem. Po dostrzeżeniu ofiary nurkuje po nią pikując, by w ostatniej fazie lotu z wyciągniętymi do przodu szponami i nieco cofniętymi do tyłu skrzydłami, uderzyć. Wczesnym rankiem lub późnym popołudniem, podczas pochmurnej lub deszczowej pogody, ptaki polują z tzw. zasiadki. Grzędą może być gałąź drzewa lub krzewu, linia energetyczna, słup ogrodzeniowy czy stóg siana, na których cierpliwie siedzi wypatrując swojej ofiary. Na nisko koszonych łąkach ptaki poszukują ofiar chodząc lub biegając po ziemi, przy czym ta technika jest preferowana przez młodsze ptaki (młode i niedorosłe), podczas gdy lot szybowy jako sposób żerowania jest wykorzystywany w równym stopniu przez wszystkie klasy wiekowe.